Maya Angelou sloeg de spijker op zijn kop: ‘Hoe meer creativiteit je gebruikt, hoe meer je ervan terugkrijgt.’ Creativiteit is onuitputtelijk. Het is ons vermogen om nieuwe ideeën te bedenken en producten te maken. Dat de muziekles bij uitstek een plek is om creatief aan de slag te gaan, lijkt misschien een open deur. Maar hoe creatief zijn jouw muzieklessen eigenlijk? Hoe bouw je (meer) ruimte in voor het creatief proces?

Typerend voor het muziekonderwijs in Nederland is dat kinderen veel bezig zijn met reproductie (SLO, 2019). Reproduceren (nabootsen) draagt bij aan het ontwikkelen van vakspecifieke vaardigheden. Wanneer je bijvoorbeeld met je leerlingen gaat zingen, is het fijn als ze het lied kunnen reproduceren. Je kunt dan horen of hun toonhoogtebesef voldoende is ontwikkeld en of ze zuiver zingen. Maar reproductie alleen geeft weinig ruimte aan het ontwikkelen van creativiteit als vaardigheid. Door creëren in je muzieklessen een grotere rol te geven, kun je deze vaardigheid stimuleren. Dat is niet alleen fijn voor het creatieve vermogen, maar draagt ook bij aan betekenisgeving van de leerstof, de betrokkenheid en eigenaarschap van het leren (Kotte, 2017). Daarom geven we je in dit artikel een aantal tips voor meer creativiteit in je muzieklessen.

1. Veilig klassenklimaat

Het creatieve proces begint bij veiligheid. Het is belangrijk dat leerlingen zich veilig voelen in de klas, zodat ze hun ideeën durven te delen en uit te voeren. In een veilig klassenklimaat voelen leerlingen zich gezien en serieus genomen, heerst er een goede (werk)sfeer en zijn er duidelijke regels en structuur (Inspectie van het Onderwijs, 2023). Investeer in de band met je leerlingen en zorg voor een duidelijk klassenmanagement. Je kunt bijvoorbeeld samen met de leerlingen klassenregels voor de muziekles opstellen. Voorbeelden hiervan kunnen zijn: we lachen elkaar niet uit, we applaudisseren na elke presentatie, we zijn stil als er gepresenteerd wordt. Hanteer de klassenregels consequent. Daarnaast is het belangrijk dat je uitdraagt dat elk idee welkom is en er geen goed of fout is. Vermijd waardeoordelen als ‘mooi’ of ‘goed’, maar reflecteer in plaats daarvan op het proces en de beleving van de leerling. Tot slot: maak er geen competitie van. Ieders creatief proces heeft een eigen verloop, dat is niet met elkaar te vergelijken.

2. Eigenaarschap

Creativiteit leidt tot eigenaarschap, en eigenaarschap leidt tot.. creativiteit! Wanneer je in je muziekles momenten inbouwt waar de leerling individueel of in groepsverband eigenaarschap ervaart, wordt hun creatieve vermogen aangesproken. Stel je voor dat je een muziekles over sambamuziek geeft. Je laat de leerlingen luisteren naar samba uit Brazilië en laat ze een bestaand sambaritme mee- of naspelen. Prima les, de leerlingen ontwikkelen een breed scala aan muzikale doelen. Maar wanneer je de leerling de ruimte geeft om zelf een ritme te bedenken, dat ze over de puls van de bestaande sambamuziek heen spelen, geef je een nieuwe impuls aan het leren. Naast het geleerde toe te passen, wordt het creatieve vermogen aangesproken en zal de lesstof waarschijnlijk ook beter beklijven. Geef de leerling dus de ruimte om eigenaar van hun eigen proces te zijn en laat ze zelf iets creëren. Zelfs bij een les waarbij reproductie meestal de overhand heeft kun je deze ruimte bieden. Laat ze bijvoorbeeld bij een les waarin zingen centraal staat, zelf een nieuwe tekst op het couplet schrijven, een ritmische begeleiding creëren of een variatie in de melodie bedenken.

3. Bied kaders

Creatief bezig zijn is fijn, maar kan voor leerlingen soms ook spannend zijn. Zeker in een onderwijslandschap waarin niet vaak van de gebaande paden wordt geweken. Wanneer je meer ruimte schept voor eigen inbreng, is het daarom van belang om duidelijke muzikale kaders te bieden. Met deze kaders maak je meteen ook een koppeling naar je muzikaal-inhoudelijke leerdoelen, waar je later met de leerlingen op kunt reflecteren. Als je bijvoorbeeld de leerlingen zelf een muziekstuk laat componeren bij het schilderij De sterrennacht van Vincent van Gogh, kun je ze de volgende kaders meegeven:

• Je muziekstuk heeft een duidelijk begin en einde (bijvoorbeeld door met z’n allen tegelijk, of juist met één iemand te beginnen en/of eindigen).
• In je muziekstuk is er een opbouw in dynamiek te horen (van zacht naar hard of van hard naar zacht).
• In je muziekstuk zijn alle instrumenten ten minste één keer te horen.
• Je krijgt hiervoor 10 minuten de tijd.

Op deze manier geef je ze de ruimte om te experimenteren en creëren, maar bied je houvast door de gegeven kaders. Tijdens het creatieve proces kun jij aan de hand van deze kaders de leerlingen coachen.

4. Geef nieuwe impulsen

Soms lopen leerlingen vast in hun creatieve proces. Dan kan het helpen om hun onderzoekende en nieuwsgierige houding te stimuleren. Bied je lessen in een betekenisvolle en fantasierijke context aan. Neem bijvoorbeeld materialen of (prenten)boeken mee, die de leerlingen tijdens het creatief proces kunnen ontdekken. Stel je als leerkracht begeleidend op. Als je bijvoorbeeld met de kleuters op muziek aan het fladderen bent als vlinders, en je ze vrij in de speelzaal laat ‘rondvliegen’, kun je ze al bewegend een nieuwe impuls geven: ‘Kun je ook eens over een hoge bloem vliegen? En kijk, daar zie ik een bloem met wat nectar erin. Kun je laten zien hoe je erheen vliegt en het uit de bloem haalt?’

Je kunt leerlingen ook vragen wat ze horen, zien of denken, en hoe ze dat vorm kunnen geven. Je kunt ze van en met elkaar laten leren, je kunt elementen toevoegen of weghalen of je kunt ze bestaand werk van componisten of kunstenaars laten bestuderen. Kortom: genoeg manieren om hun creatief proces nieuwe impulsen te geven!

5. Reflecteer

Een belangrijk deel van het creatief proces is reflecteren. Reflecteren is het terugblikken op het proces en het daaruit ontstane product. Maak in elke les ruimte voor reflectie. Laat de leerlingen niet alleen reflecteren op hun product en de muzikale lesinhoud, maar laat de leerlingen ook benoemen hoe ze het creatieve proces hebben ervaren. Wat ging er goed en wat vonden ze moeilijk? Wat hebben ze gedaan om op ideeën te komen? Wat nemen ze mee voor de volgende keer dat ze iets gaan creëren?

Deze vijf tips helpen je een handje op weg in het inbouwen van meer ruimte voor creativiteit in je muzieklessen. Wil je inspiratie opdoen, of ben je nieuwsgierig geworden naar aanleiding van dit thema? Neem dan eens een kijkje bij onze muziekmethode Creëer en Leer – Muziek. Wij hebben meer dan honderd muzieklessen ontworpen binnen diverse thema’s, waar het creëren en de procesgerichte didactiek centraal staan.

Over de auteurs: Emma Wieriks en Rhodé de Wolf zijn beiden muziekdocent met ruime ervaring in een divers muzikaal-educatief werkveld. Zij ontwikkelen onderwijsmateriaal op het gebied van muziek, voor (onder andere) de muziekmethode Creëer en Leer – Muziek.

Literatuur:

Kotte, K. (2017). Procesgerichte didactiek: op basis van Cultuureducatie met Kwaliteit.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. (2023, 27 februari). Pedagogisch klimaat.
Muziek. (z.d.). SLO